„Muzea uczelniane. Katalog”
Uniwersytety są żywym, niezwykle
dynamicznym organizmem, swoistym mikrokosmosem, którego ewolucję, zmienność i
rozwój wyznaczają kolejne roczniki studentów otrzymujących indeksy oraz
absolwentów, kadencje rektorów i kierowników jednostek uczelni, a w sferze
nieosobowej – coraz bardziej dynamiczny postęp nauki i techniki. One właśnie
stanowią przedmiot zainteresowania muzeów uczelnianych, od stuleci grając
istotną rolę w kultywowaniu i promowaniu historii nauki. Uczelnie wyższe,
których główną misją już od średniowiecza jest kształcenie oraz prowadzenie
badań naukowych, są ważnym ogniwem ciągłości tradycji intelektualnej i
kulturowej. Funkcjonujące w ich strukturach muzea, jako strażnicy wytworzonego
przez uniwersytety dziedzictwa nauki, podkreślają rolę, tradycję i wartości
danej Alma Mater, a zarazem stają się uczestnikami „wielkiej światowej rodziny
muzealnej”. W XXI wieku – najbardziej dynamicznym pod względem rozwoju
muzealnictwa światowego – uczelnie wyższe podejmują liczne inicjatywy
powoływania jednostek muzealnych. Zjawisko to obserwowane jest również w
Polsce, a jego zasięg i intensywność spowodowały w ostatnich latach ogromną
potrzebę zrzeszenia krajowego środowiska muzeów uczelnianych.
Po wielu rozmowach pracowników
tego typu placówek przy okazji konferencji, sympozjów i wystaw, w czerwcu 2012
roku w Warszawie doszło do pierwszego oficjalnego spotkania muzealników
uczelnianych. Uczestniczyli w nim przedstawiciele muzeów z uczelni w Warszawie,
Krakowie, Gdańsku, Białymstoku, Poznaniu oraz Gdyni. Jego rezultatem było
powołanie projektu „Muzea Uczelniane”, który w maju 2014 roku przyjął formalne
struktury pierwszej w Polsce organizacji pozarządowej poświęconej tej tematyce:
Stowarzyszenia Muzeów Uczelnianych. Pół roku później Stowarzyszenie uzyskało osobowość
prawną, zwiększając tym samym zakres swojej działalności oraz zyskując
możliwość jeszcze skuteczniejszego promowania idei dziedzictwa akademickiego. O
sile środowiska świadczy chociażby fakt, że w początkach swojej działalności
Stowarzyszenie skupiało 13 muzeów, a pod koniec 2017 roku osiągnęło liczbę 51
uczelnianych placówek muzealnych.
W związku z tym pojawiła się
potrzeba udokumentowania systematycznej pracy i pasji środowiska muzealników
uczelnianych w postaci wydawnictwa. Pierwsza inicjatywa wydawnicza powstała
trzy lata temu. Efektem pracy był dość skromny katalog polskich muzeów
uczelnianych, prezentujący niektóre placówki i wzbudzający tym samym apetyt na
kolejne wydawnictwo. Bardzo szybko po zakończeniu prac nad pierwszym katalogiem
autorzy opracowania odczuwali potrzebę uzupełnienia prezentacji poszczególnych
muzeów i ich kolekcji, przede wszystkim o możliwie pełny katalog obiektów. Byli
świadomi ograniczeń wynikających z budżetu przedsięwzięcia i skromnego czasu na
przygotowanie materiałów. Czytelnicy – odbiorcy, dysponujący na co dzień niemal
nieograniczonym zasobem informacji elektronicznej, oczekiwali wydawnictwa na
miarę dwudziestego pierwszego wieku. Wydawnictwa, które daje pełny obraz
struktury, a nade wszystko zbiorów pozostających w dyspozycji muzeów
uczelnianych, o przejrzystym układzie informacji, wyróżniającego się ciekawą
grafiką, z materiałami zredagowanymi w sposób przykuwający uwagę. Dzięki temu
czytelnicy byliby zachęceni do odwiedzenia strony internetowej Stowarzyszenia
Muzeów Uczelnianych oraz wizytowania kolejnych muzeów.
Obserwowana na przestrzeni
ostatnich pięciu lat znaczna, a przede wszystkim nienotowana uprzednio w
Polsce, aktywność muzeów uczelnianych znalazła swe odbicie również w
działalności promocyjno-wydawniczej. Po uruchomieniu w 2013 roku strony
internetowej www.muzeauczelniane.pl upowszechnianie informacji na temat
poszczególnych muzeów, ich działalności, a przede wszystkim tradycji i
dziedzictwa uniwersyteckiego nabrało nowoczesnego wymiaru. Publikacja opracowania
książkowego stała się nie tylko koniecznością, lecz również naturalną
konsekwencją podjętych działań i reakcji społeczności uniwersyteckiej.
Pierwszy, wydany w 2014 roku katalog towarzyszył wspólnej wystawie „Muzea
uczelniane – Jesteśmy!”. Jej zasadniczym celem było zaznajomienie z samym
zjawiskiem muzeum i kolekcji uniwersyteckiej tak pracowników i studentów szkół
wyższych, jak i publiczności niezwiązanej z uczelniami. Siłą rzeczy prezentacja
ta miała syntetyczny układ i objętość, w żaden sposób niewyczerpujące
omawianego zjawiska. Doskonała recepcja wystawy, prezentowanej w formie plansz
w poszczególnych ośrodkach akademickich, oraz jej uzupełnianie planszami
dotyczącymi kolejnych muzeów uczestniczących w projekcie zbiegły się w czasie z
powołaniem Stowarzyszenia Muzeów Uczelnianych. Równocześnie prezentowano
sytuację muzeów uniwersyteckich na forum University Museums and Collections
(UMAC) oraz Universeum European Academic Heritage Network, przy znacznym
zainteresowaniu działaniami prowadzonymi w Polsce, co zachęciło do
przygotowania kolejnego, uzupełnionego wydania katalogu, tym razem w języku
angielskim. Jego głównymi odbiorcami byli uczestnicy Kongresu ICOM połączonego
z konferencją UMAC w Mediolanie w lipcu 2016 roku, studiujący w Polsce studenci
obcojęzyczni (English Division) oraz zagraniczni turyści.
Prezentacja katalogu podczas sesji
UMAC ponownie wzbudziła znaczne zainteresowanie wydawnictwem, polskimi muzeami
uczelnianymi oraz modelem ich instytucjonalnej współpracy. Już wtedy pod
adresem Stowarzyszenia Muzeów Uczelnianych padało pytanie o pełny katalog
prezentujący zbiory muzeów uniwersyteckich w Polsce. Katalog Muzea uczelniane
stanowi w części odpowiedź na przytoczone pytanie. Nawet z oczywistym
zastrzeżeniem co do finalnej objętości tomu, wynikającej z narzuconego wymogami
publikacji ograniczenia liczby obiektów z każdego z muzeów do dziesięciu
pozycji. Przystępując do przygotowania tego wydawnictwa, mieliśmy świadomość,
że muzea i kolekcje uniwersyteckie są tworami specyficznymi, o których wiedza
nie jest szeroko rozpowszechniona. Skoro więc mamy przedstawić katalog
obejmujący wybór dziesięciu najcenniejszych, najbardziej znaczących eksponatów
z kolekcji każdego z muzeów skupionych w Stowarzyszeniu Muzeów Uczelnianych,
zasadne wydaje się przybliżenie Czytelnikom podstawowej wiedzy na ich temat.
Jako muzeum uniwersyteckie rozumie się kolekcję zarządzaną przez uniwersytet,
wykorzystywaną w celach dydaktycznych oraz do prowadzenia badań związanych z
działalnością uczelni. W praktyce przytoczone określenie muzeum
uczelnianego/uniwersyteckiego okazało się pojęciem niezwykle pojemnym, odnoszącym
się do różnorodnych form organizacyjnych działalności oraz bardzo szerokiego
spektrum zainteresowań i zdywersyfikowanego profilu zbiorów. Jedną ze
wspomnianych form są centra kulturalno-edukacyjno-naukowe powoływane w
strukturach uczelni, które także gromadzą zbiory lub – w wielu wypadkach –
przejmują kontrolę nad kolekcjami gromadzonymi od początku założenia jednostki
akademickiej. Niekiedy pełnią również rolę jednostek przejściowych, które
opiekując się zbiorami, czekają na utworzenie bądź wskrzeszenie jednostki
muzealnej sensu stricto.
Pomimo oczywistych różnic,
wynikających z historii poszczególnych uczelni, wspomnianego uprzednio różnego
profilu ich działalności dydaktycznej i naukowej, uwarunkowań prawnych i
ekonomicznych funkcjonowania uniwersytetów, każde z muzeów prowadziło zbliżoną
działalność. Jej wspólnym mianownikiem było dążenie do zachowania możliwie
obszernej i reprezentatywnej kolekcji obiektów związanych z uniwersytetem.
Powstające kolekcje uniwersyteckie stały się jednocześnie niezwykle
interesującymi repozytoriami obiektów związanych z rozwojem nauki, których
zakres – co wynika z różnorodności uniwersytetów – obejmuje niemal wszystkie
dziedziny wiedzy. Podobnie przedstawia się sytuacja z wachlarzem obiektów
pozostających w dyspozycji muzeów. Składają się na niego muzealia
prehistoryczne, przedmioty z XV czy też XXI wieku, a znaleźć wśród nich można
obiekty tak różne, jak niewielkie kolekcje minerałów czy zbiory owadów, bądź
też całe budynki (wraz z wyposażeniem) np. obserwatoriów astronomicznych,
siedzib magnackich, kompleksów pałacowych, dawnych więzień, laboratoriów itp.
Skala różnorodności stanowiąca o atrakcyjności i niepowtarzalności
poszczególnych kolekcji implikuje jednakże trudności związane z zasadami
klasyfikacji i opisu poszczególnych obiektów. Cechą wyróżniającą muzea
uniwersyteckie spośród innych podobnych placówek jest zjawisko tzw. kolekcji
rozproszonych (dispersed collections). Rozumie się przez nie kolekcje
znajdujące się nie tylko poza muzeum jako miejscem ekspozycji, lecz również
bardzo często pozostające w dyspozycji innych jednostek uczelni. Kolekcje te
wykorzystywane są w celach dydaktycznych (np. modele anatomiczne, kolekcje
botaniczne i zoologiczne) lub stanowią wynik kolekcjonerskiej pasji pracowników
jednostki. Ten ostatni typ zbiorów przedstawia często znaczną wartość
sentymentalną. Zdarza się, że takie zbiory nie są opracowane, nie istnieje
żadna dokumentacja z nimi związana, niekiedy funkcjonują także jako legendy,
swoiste „przekazy ustne” związane z konkretną katedrą, zakładem lub
pracownikiem uczelni. Zwrócić należy również uwagę na to, iż prawdopodobnie
wiele spośród tego typu zbiorów pozostaje nieznanych lub zapomnianych. Pomimo
trudności w ich jednoznacznej klasyfikacji kolekcje rozproszone stanowią istotny
element dziedzictwa materialnego, a związane z nimi nierozłącznie informacje
dotyczące fundatorów, początków kolekcji, każdego z obiektów mają istotne
znaczenie jako część nieuchwytnego dziedzictwa uniwersyteckiego.
Jednym z ważnych zadań muzeów uczelnianych
w Polsce jest zachowanie tradycji i dziedzictwa polskiej nauki oraz
uniwersytetów funkcjonujących zwłaszcza w okresie dwudziestolecia
międzywojennego. Należy podkreślić istotny wkład w rozwój polskiej nauki i
życie intelektualne społeczeństwa polskiego Uniwersytetów Jana Kazimierza we
Lwowie oraz Stefana Batorego w Wilnie, obu zlokalizowanych w miastach, które po
II wojnie światowej znalazły się poza granicami Polski. Przymusowa migracja
ludności w latach powojennych umożliwiła lub wspomogła powstanie nowych uczelni
(np. Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Akademii Lekarskiej w
Gdańsku czy w Białymstoku) lub uzupełnienie braków kadrowych na istniejących
uczelniach wyższych będących wynikiem celowej akcji prześladowań i wyniszczenia
polskiej inteligencji prowadzonej przez okupanta. Szacunki dotyczące rozmiaru
strat wskazują bardzo wysoki odsetek zamordowanych w grupie ludności z wyższym
wykształceniem. Dane mówią o 39% lekarzy, 33% nauczycieli szkół niższych
szczebli, 30% naukowców i wykładowców wyższych uczelni (700 profesorów), 28%
księży, 26% prawników – spośród przedwojennej populacji każdej z tych grup –
zabitych podczas wojny. Muzea uczelniane jako naturalni strażnicy pamięci i
spuścizny uniwersytetów działających w II Rzeczypospolitej mogą w sposób
obszerny i możliwie wyczerpujący udostępniać wszelkie obiekty świadczące o
historii i rozwoju polskiej nauki i szkolnictwa wyższego. Ma to szczególne
znaczenie w kontekście budowania świadomości historycznej wśród studentów i
pracowników uczelni. Tworzenie kolekcji uniwersyteckich sięga zapewne dalej
wstecz niż moment otwarcia pierwszego muzeum uniwersyteckiego na świecie. Było
nim The Ashmolean Museum, otwarte w 1683 roku na Uniwersytecie w Oxfordzie, w
budynku, w którym obecnie znajduje się Museum of the History of Science.
Tworzeniu tej i kolejnych kolekcji uniwersyteckich od początku przyświecała
idea ochrony dziedzictwa nauki i możliwie szerokiego rozpropagowania go.
Muzealia ponadto stanowiły bazę narzędzi dydaktyczno-naukowych, z których
korzystano w procesie nauczania studentów. Doskonałym przykładem takich
zastosowań są chociażby kolekcje anatomiczne z Florencji czy Bolonii, do dziś
wykorzystywane w celach dydaktycznych. Mamy w tych przypadkach do czynienia z
jednoczesnym nauczaniem medycyny (zastosowanie modeli anatomicznych sensu
stricto) oraz wykładem dotyczącym historii medycyny, a szczególnie anatomii i
fizjologii (modele anatomiczne traktowane jako świadectwa określonego etapu
rozwoju medycyny, rozumienia budowy i funkcji ludzkich narządów). Podobne
mechanizmy sumowania treści procesu dydaktycznego zachodzą w przypadku innych
muzeów; praktyka wykorzystywania artefaktów do nauki jest zatem szeroko
rozpowszechniona. Obiekty muzealne, ilustrując określoną informację w toku
wykładu lub innych zajęć, równocześnie reprezentują historię nauki i tradycję
konkretnej uczelni. W ten sposób studenci, jak również prowadzący zajęcia,
poprzez obcowanie z tego rodzaju obiektami poza nabywaniem wiedzy związanej z
przedmiotem studiów zapoznają się z dziedzictwem przeszłości. W konsekwencji
budowana jest świadomość historii nauki i uczelni oraz poczucie identyfikacji z
uczelnią. Ostatni wzmiankowany mechanizm oddziaływania treści muzealnych ma
szczególne znaczenie dla tworzenia i konsolidacji środowiska akademickiego.
Następuje ona wokół takich wartości, jak dziedzictwo, tożsamość i ciągłość
tradycji. Warto również wspomnieć o stopniowej zmianie pojmowania terminu
„tożsamość zawodowa”, który również dotyczy wykształcenia zdobytego na
uniwersytecie i związków z nim studenta, a następnie absolwenta. Szczególnym
przykładem takiej relacji jest podejmowanie przez absolwentów pracy
dydaktycznej lub naukowej na macierzystej uczelni oraz dalsza droga rozwoju
zawodowego.
Rola, znacznie i możliwości
muzeów w tej dziedzinie zyskały uznanie nie tylko władz poszczególnych uczelni,
lecz także studentów, dlatego w większości muzeów uczelnianych w Polsce i na
świecie prowadzone są zajęcia dydaktyczne ze studentami. Należy podkreślić, jak
ważną rolę spełniają przy tym tego typu muzea, dając możliwość bezpośredniego
obcowania z ewolucją myśli naukowej. W ich przestrzeniach studenci mają
sposobność „dotknięcia historii”, uczestniczenia w procesie dokonywania
przełomowych odkryć naukowych. Muzea więc niejako „zarażają” pasją nauki. Z
drugiej strony odbywa się równoległy proces edukowania społeczności
pozaakademickiej. Kolekcje uniwersyteckie niemal od początku wychodziły
naprzeciw ciekawości społeczeństwa. Obojętnie czy w epoce renesansu, czy
dzisiaj, zainteresowanie mikroświatem człowieka i otaczającym nas makroświatem
jest tak samo duże. Dowodem na to są statystyki odwiedzających uczelniane
placówki muzealne czy ogromne kolejki podczas licznych wydarzeń kulturalnych,
jak np. Noc Muzeów.
Współcześnie muzea uczelniane
mają więc potrójną tożsamość, funkcjonując między światem uniwersyteckim,
światem muzealnym a społeczeństwem. W każdym z nich odgrywają coraz bardziej
istotną rolę strażników pamięci, nośników myśli z zakresu historii nauki,
skarbców artefaktów uczelnianych, jak też propagatorów i inicjatorów rozwoju
nauki i kultury. Stanowią więc ogromną siłę, którą konsoliduje Stowarzyszenie
Muzeów Uczelnianych. Oddając czytelnikom najnowsze wydawnictwo, chcemy
uzmysłowić rolę, jaką nauka od wieków pełniła w rozwoju kultury i wytyczaniu
myśli społecznej.
Mając oczywiście świadomość, iż
publikacja nie wyczerpuje tematu, jesteśmy głęboko przekonani, że jest ona
niezwykle ważnym głosem w debacie publicznej toczącej się wokół muzealnictwa i
muzeów w naszym kraju. Mimo iż na tym etapie badań nie udało się zgromadzić w
katalogu wszystkich z ponad 70 jednostek uczelnianych w Polsce, mamy pewność,
że udało się niejako ustawić drogowskaz wytyczający zupełnie nowy kierunek.
Nowy kierunek nie tylko dla jednostek muzealnych, ale przede wszystkim dla ich
organizatorów. Podkreślając odpowiedzialność uczelni, reprezentowanej przez
władze rektorskie oraz ciała kolegialne (senat i rady wydziałów lub
instytutów), za prowadzenie odpowiedniej działalności zmierzającej do
zachowania, badania i udostępniania szeroko pojętej historii nauki i uczelni,
należy z całą mocą stwierdzić, że tradycja i dziedzictwo uczelniane winny być
przedmiotem troski każdego członka społeczności akademickiej oraz
Stowarzyszenia Muzeów Uczelnianych. Niech oddawany do rąk Czytelników katalog
będzie wspomnianym wyżej drogowskazem, jak również zachętą i zaproszeniem do
spojrzenia w przeszłość uczelni, a także w ich teraźniejszość, która już jutro
stanie się historią.
(dr n. med. Marek Bukowski dr n.
med. Magdalena Grassmann dr hab. Hubert Kowalski mgr Marta Piszczatowska mgr
Joanna Ślaga)
Źródło:
Wydawca: Stowarzyszenie Muzeów Uczelnianych
ISBN: 978-83-946438-2-9
Rok wydania: 2017
Liczba stron: 364
