„Śmierć w obrzędach i zwyczajach ludu polskiego”

 

Henryk Biegeleisen „Śmierć w obrzędach i zwyczajach ludu polskiego”

 

Z bolesnym osłupieniem spoglądamy na zwłoki drogich osób — trwogę zaś budzi w sercu pewność, że i nam naznaczony kres wędrówki ziemskiej. Wzdraga się bowiem na myśl tę najpotężniejszy z instynktów — żądza życia.

Henryk Biegeleisen, ceniony polski etnograf i historyk literatury polskiej, opisuje rodzime obrzędy dotyczące śmierci i pogrzebu, których korzenie niejednokrotnie sięgają czasów przedchrześcijańskich. Uwagę poświęca również duszy, która po opuszczeniu ciała trafia w zaświaty. Przybliża także sposób, w jaki zajmowano się zwłokami przed pochówkiem oraz opisuje rytuały grzebania zmarłych.

„Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego” to fascynująca książka o tym, jak niegdyś postrzegano umieranie, jak wyglądał kult zmarłych, wreszcie jak wyobrażano sobie życie pozagrobowe i relacje zaświatów ze światem żywych. Wiara w umrzyki, groźne duchy i upiory towarzyszyła ludziom od zawsze, a w niektórych miejscach przetrwała do dziś.

 

Dzieło Biegeleisena nie tylko przybliży czytelnikowi znaczenie niektórych obrzędów, ale także ukaże ich sens, częstokroć dziś już niezrozumiały albo wręcz nieznany, i uświadomi, że jakkolwiek nie zmieniałaby się mentalność ludzi i postrzeganie różnych spraw – nawet „wysoki stopień kultury nie jest zdolny odjąć grozy tajemniczemu misterium śmierci”.

Książka na stronie wydawcy:

https://replika.eu/tytul/smierc-w-obrzedach-zwyczajach-i-wierzeniach-ludu-polskiego 

Recenzje książki:

https://lubimyczytac.pl/ksiazka/5064803/smierc-w-obrzedach-zwyczajach-i-wierzeniach-ludu-polskiego

 

Wydawca: Replika

Seria: Wierzenia i zwyczaje

ISBN: 978-83-67639-54-5

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 468

 

„Sydonia von Borcke"

 

Jacek Wijaczka "Sydonia von Borcke"

Najbardziej znana pomorska "czarownica"

 

Czarownica z Pomorza. Pasjonująca historia Sydonii von Borcke – autorstwa profesora Jacka Wijaczki. Urodzona około 1548 roku, we wsi Strzemiele, Sydonia von Borcke była szlachcianką. Jej życie przez pewien czas przypominało istną sielankę. Wszystko się zmieniło, gdy ta piękna, inteligentna i bogata kobieta została oskarżona o trucicielstwo, czary i obcowanie ze złymi duchami. W czasie nieuczciwego procesu długo i rozsądnie odpowiadała na zarzuty, ale ostatecznie pokonały ją tortury i pogrążyły zeznania świadków. Uznano ją za czarownicę i spalono na stosie.

Sydonia jest najbardziej znaną ze wszystkich kobiet oskarżonych o czary na Pomorzu Zachodnim w XVI–XVII w. W niniejszej pracy profesor Jacek Wijaczka, autor cenionych książek z zakresu polowań na czarownice, w zwięzły, ale i fascynujący sposób przybliża czytelnikom jej postać.

 

Książka na stronie wydawcy:

https://replika.eu/tytul/sydonia-von-borcke 

Książkę w pliku PDF można pobrać bezpłatnie ze strony:

https://replika.eu/wp-content/uploads/2023/05/CZYTAJ-DALEJ-POBIERZ-PLIK..pdf

 

Wydawca: Replika

Seria: Wierzenia i zwyczaje (dodatek specjalny)

ISBN: 978-83-67639-72-9

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 32

„Polski czetnik”

 

Marian Błażejczyk „Polski czetnik”

Krwawa bałkańska droga. 1943-1945

 

Niezwykłe wspomnienia wywiezionego przez Niemców na roboty przymusowe Polaka, który zbiegł i został czetnikiem. Burzliwy czas II wojny światowej obfitował na Bałkanach w szczególnie brutalne i krwawe epizody. W grę wchodziły nie tylko potyczki z okupantem, ale także walki narodowe i ideologiczne.

W wydarzeniach przedstawionych z perspektywy królewskiego czetnika brało udział wielu naszych rodaków, a fakt ten wciąż jest mało znany. Te barwne, niekiedy wstrząsające, unikatowe zapiski stanowią niezwykle ciekawy dokument swoich czasów.

Ze wspomnień prof. Błażejczyka wynika, że pomimo upływu lat pozostał mocno związany z czetnikami, o czym mówi z dumą. Jednak swój szlak bojowy zakończył w Berlinie, walcząc w szeregach Wojska Polskiego podległego sowietom… Tę kontrowersyjną autobiografię – zdumiewający epizod powikłanych polskich losów – uzupełniono o przypisy ułatwiające lepsze zrozumienie historii „bałkańskiego kotła”. Nie jest ona łatwa, gdyż pozostaje obciążona zadawnionymi konfliktami, o czym co pewien czas przypomina w sposób morderczy i bezlitosny.

„Jego wojennym i powojennym życiorysem dałoby się obdzielić kilka osób, zaś sama jugosłowiańska epopeja mogłaby posłużyć za fabułę wbijającego w fotel filmu fabularnego”. Tomasz Plaskota

 

Książka na stronie wydawcy:

https://replika.eu/tytul/polski-czetnik-krwawa-balkanska-droga-1943-1945

 

Wydawca: Replika

ISBN:  978-83-67295-97-0

Rok wydania: 2023

Liczba stron:  304+16 foto (kolor)

 

Siedem pytań do Tomasza Specyała

 

Tomasz Specyał – autor książek historycznych

TOMASZ SPECYAŁ - absolwent Wydziału UAM w Poznaniu. Współautor ksiązki Kryminalna historia Poznania. Za powieść Zatańczmy peyotl-stepa otrzymał wyróżnienie w Konkursie Literackim „Poznań to miasto-powieść”. Napisał scenariusze do filmów dokumentalnych: Pyrlandzki łącznik o życiu Mariana Spoidy i Dziki Zachód o zbrodniach Armii Czerwonej w okolicach Szczecinka.

 

1. ZAPOMNIANA BIBLIOTEKA: Która z ponad dwudziestu przypomnianych przez Pana historii wstrząsnęła najbardziej społeczeństwem przedwojennej Polski?

TOMASZ SPECYAŁ: Z tych historii, które przypomniałem, chyba najbardziej wstrząsająca była powódź z 1934 roku, która nawiedziła Polskę południową. Spustoszenie jakie wówczas za sobą niosła woda, było przeogromne. Zginęło wtedy przeszło 50 osób, wiele zwierząt gospodarskich i dziko żyjących. Opisy prasowe niosły się szerokim echem po całej Polsce, szczególnie te, które podkreślały ludzkie tragedie. Jedni tracili życie, inni cały swój dobytek. Ci, którzy przetrwali, często zostawali z niczym, los pozostawił im tylko oczy, żeby mogli płakać nad swą niedolą. Wówczas społeczeństwo rzuciło się do pomocy, organizując liczne komitety pomocy powodzianom.

Każda z katastrof była na swój sposób przerażająca, jednak największe wrażenie zrobił na mnie pogrzeb pułkownika Serednickiego, podczas którego zderzyło się w powietrzu kilka samolotów towarzyszących mu w jego ostatniej drodze na Powązki. W wyniku tego powietrznego karambolu zginęło dwóch kolejnych pilotów.

2. ZAPOMNIANA BIBLIOTEKA: Jakimi kryteriami kierował się Pan przy wyborze historii opisanych w książce?

TOMASZ SPECYAŁ: Jak wspomniałem w książce, publikacja nie wyczerpuje tematu – jest jeszcze wiele katastrof, które czekają na przybliżenie szerszemu odbiorcy. Zatem miałem w czym wybierać. W pracy kierowałem się dwoma kryteriami doboru tematów. Pierwszym była ilość dostępnego materiału, który pozwoliłby mi jak najdokładniej i jak najszerzej opisać wybrane zdarzenie, a drugim – urozmaicenie tematyczne. Nie chciałem opisywać dziesięciu katastrof kolejowych czy lotniczych, których było w II RP mnóstwo. Chciałem, aby książka była jak najbardziej różnorodna tematycznie. Poszukiwałem i wybierałem takie tematy, które nie będą zbyt monotonne, chciałem pokazać jak najwięcej różnorakich zdarzeń. Ponadto szukałem wypadków, klęsk, które rozegrały się w różnych rejonach II RP – od Bałtyku po Tatry, od Wilna do Krakowa i Śląska. Wśród opisanych zdarzeń są zarówno te cywilne jak i wojskowe.

 

3. ZAPOMNIANA BIBLIOTEKA: W latach PRL-u, z różnych względów, media często nie informowały o wielu tragicznych katastrofach i wypadkach. Czy w okresie przedwojennym gazety chętnie poruszały takie tematy? Czy dotarł Pan na przykład do informacji o jakichś naciskach, być może politycznych, by o jakiejś katastrofie nie pisać? W jaki sposób relacjonowano tragedie na łamach przedwojennej prasy?

TOMASZ SPECYAŁ: Gazety w dwudziestoleciu lubiły tematy sensacyjne, a katastrofy, obok przestępstw kryminalnych czy głośnych rozpraw sądowych, cieszyły się dużym powodzeniem. Te najbardziej spektakularne trafiały na pierwsze strony szczególnie dzienników lokalnych, ale nie tylko. Na przykład „Ilustrowany Kuryer Codzienny” potrafił na jedynce umieścić zdjęcia z katastrof, które miały miejsce poza granicami Polski. Często też przedstawiał swoim czytelnikom tragedie, do których dochodziło w innych krajach.

Jeśli chodzi o same relacje z katastrof, to powiem tak – RODO nie istniało i dla niektórych gazet nie było tematów tabu. Podam taki przykład – jeden z poznańskich dzienników zamieścił zdjęcie zabitej kobiety, a pod nim podał jej imię nazwisko oraz informację, że została zastrzelona z zemsty przez kochanka za zarażenie go chorobą weneryczną. Podobnie było przy katastrofach, podawano dane personalne ofiar i ewentualnych sprawców. Język jakim posługiwała się ówczesna prasa, był bardzo naturalistyczny – przykład za katowickim dziennikiem „Siedem groszy”. Uwaga, będzie drastycznie: „Czaszka strzaskana, z wypływającym z niej mózgiem, klatka piersiowa otwarta, z płucami wychodzącemi na zewnątrz, ręce i nogi zgruchotane. Żona tragicznie zmarłego uniknęła cudem katastrofy, wyskakując z pociągu. Oszalała z rozpaczy, nie może się pogodzić ze śmiercią męża. Przybiega pod okno wagonu i wyciąga ręce ku kostniejącym zwłokom. Podobnych krew w żyłach mrożących obrazów było więcej”.

Obecnie w tak obrazowy sposób relacjonowanie tragedii w mediach jest na szczęście nie do pomyślenia. Czyniło to publikowane materiały bardziej sensacyjnymi, a tym samym ciekawszymi dla szerszego odbiorcy choć zapewne byli i tacy, którzy taki sposób przedstawiania faktów  uważali za bezduszny wobec ofiar. Dziennikarze trafiali do szpitali i zbierali informacje wśród poszkodowanych, publikując później ich traumatyczne przeżycia. Brali udział w pogrzebach ofiar, dając tym samym świadectwo ostatniej drogi tych, których życie zakończyło się w tragiczny sposób. A na końcu opisywali przebieg rozpraw sądowych, komentując zapadające wyroki. Kiedy w 1922 w Pucku podczas pokazów spadła na zgromadzoną publiczność bomba, zabijając kilka osób, a żołnierz, który ją zrzucił dostał niski wyrok, to „Słowo Pomorskie” odniosło się do tego sarkastycznie pisząc, że wyrok tak łagodny dostał zapewne za „znakomite zrzucenie bomby”. Warto dodać, że relacje ubarwiały zdjęcia z katastrof, na których nierzadko znajdowały się zwłoki zabitych. Było to przerażające, ale dzięki temu gazety oddawały pełnię dramaturgii, wpływały na wyobraźnię czytelnika, a u części budziły przerażenie i być może egzystencjonalne refleksje. Dziś takie dziennikarstwo jest nie do pomyślenia, ale warto zwrócić uwagę na to jak wówczas w czasach bez internetu i telewizji relacjonowano ludzkie nieszczęścia.

 

4. ZAPOMNIANA BIBLIOTEKA: Co było najciekawsze w pracy nad niniejszą książką, a co najtrudniejsze, czy coś Pana zaskoczyło?

TOMASZ SPECYAŁ: Najciekawsze było odkrywanie tajemnic, które skrywały gazety, odnajdywanie losów bohaterów po tragediach, wątki poboczne jak choćby zatrzymywanie kieszonkowców podczas katastrofy kamienicy przy ul. Freta 16 w Warszawie, czytanie relacji świadków, którym udało się przeżyć. Najtrudniejsze było znalezienie epilogu sprawy, która kończyła się w sądzie, wiązało się to z przekopywanie gazet w odnalezieniu informacji o procesie, który czasem rozpoczynał się parę miesięcy po tragedii. Trudności pojawiały się też wtedy, gdy zorientowałem się, że gazety myliły nazwiska i imiona ofiar, podając różne ich wersje. Starałem się wtedy ustalić, która jest prawdziwa.

5. ZAPOMNIANA BIBLIOTEKA: A jak te tragiczne zdarzenia, których doświadczyła II RP prezentowały się na tle podobnych wydarzeń w Europie czy na świecie?

TOMASZ SPECYAŁ: Niewątpliwie największe żniwo w Polsce zebrała pandemia grypy hiszpanki, która w latach 1918–1920 przetoczyła się przez świat. Wówczas w Polsce miało umrzeć około 250 tysięcy osób. Jednak wypadki, katastrofy i działanie sił natury w Polsce międzywojennej, w porównaniu z tymi, do których dochodziło za granicami, a o których wspominała prasa, były pod względem ofiar na całe szczęście bardzo oszczędne. Dla przykładu: w pożarze madryckiego teatru w 1928 roku zginęło 80 osób, a 200 zostało rannych. W 1931 roku zatonął statek Wiking ze 138 osobami załogi na pokładzie, z których uratowano jedynie 60. W niemieckiej kopalni „Anna” w Alsdorf, w październiku 1930 roku doszło do katastrofy, w której śmierć poniosło 231 górników. W 1931 roku we włoskich Alpach lawina zabrała 83 ofiary, a pożar w więzieniu stanowym w Ohio w 1930 roku pochłonął 322 osoby. W Polsce najwięcej ludzi zginęło podczas powodzi  z 1934 roku, która dotknęła Małopolskę. Natomiast inne katastrofy kolejowe czy kopalniane nie były tak spektakularne jak te, które miały miejsce w innych krajach. Ale to nie znaczy, że jest to powód do zadowolenia, gdyż każda taka śmierć była wielką tragedią szczególnie dla bliskich.

Na koniec chciałbym jeszcze dodać, że kiedy dochodziło do wypadków albo katastrof pierwsze, co powstawało, to zbiegowisko – jedni rzucali się na ratunek, dopóki nie zjawiły się odpowiednie służby, inni tylko się przyglądali, a jeszcze inni patrzyli, co można ukraść w powstałym zamieszaniu. Pogrzeby tych, którzy ponieśli śmierć w wyniku tragicznych okoliczności, również cieszyły się dużym zainteresowaniem. W pochówku ofiar katastrofy kolejowej, do której doszło w Poznaniu w 1933 roku, jak podała prasa, miało wziąć udział nawet 30 tysięcy ludzi. Biorąc pod uwagę, że ówczesny Poznań liczył niecałe 253 tysiące mieszkańców, to w tej uroczystości wzięło udział przeszło 10 % poznaniaków. Z jednej strony był to też przejaw ciekawości, ale i zapewne dużej empatii i współczucia społeczeństwa wstrząśniętego ogromną tragedią.

 

6. ZAPOMNIANA BIBLIOTEKA: „Katastrofy II Rzeczpospolitej” to nie pierwsza Pana publikacja. Kilka lat temu ukazały się książki: „Zatańczmy peyotl-stepa” oraz „Memento Mori. Prawdziwe śmierci przypadki”. Jest Pan również współautorem „Kryminalnej historii Poznania”. Czy mógłby Pan przypomnieć w kilku słowach powyższe tytuły?

TOMASZ SPECYAŁ: Praca nad „Kryminalną historią Poznania” była bardzo fascynującą przygodą, do której zaprosił mnie mój kolega ze studiów Adam Pleskaczyński mający wówczas na koncie kilka bardzo ciekawych publikacji poświęconych historii Poznania. Prace nad nią trwały dwa lata z przerwami. Ramy czasowe tej książki rozciągają się od schyłku średniowiecza do 1939 roku. Praca była dość żmudna, akt policyjnych dotyczących Poznania międzywojennego zachowało się niewiele, pozostawało przekopywanie gazet, w których poza informacjami związanymi z tematem książki znajdowałem wiele różnych innych rzeczy budzących moją ciekawość. Z materiałów, które wtedy dodatkowo zebrałem, powstało „Memento Morii” – to taka książeczka, w której przedstawiłem różne przypadki śmierci opisywanych głównie w prasie międzywojennej, choć znalazło się kilka zdarzeń z początku XX wieku. Były one na tyle ciekawe, że postanowiłem je przypomnieć. Natomiast książka „Zatańczmy peyotl-stepa” powstała również z materiału zebranego przy pisaniu „Kryminalnej historii”, w której nie zmieścił się rozdział o handlu narkotykami w międzywojennym Poznaniu. Był to spory materiał, którego szkoda byłoby nie wykorzystać. Zatem kiedy Wydawnictwo Miejskie Posnania ogłosiło konkurs literacki na powieść o Poznaniu, postanowiłem wykorzystać zebrany materiał i go zbeletryzować. Tak powstała powieść o narkomanach i handlarzach narkotyków w międzywojennym Poznaniu. W zasadzie cała jest ona oparta na prawdziwych zdarzeniach, które opisywała wówczas prasa. Za tę powieść otrzymałem drugą nagrodę.

 

7. ZAPOMNIANA BIBLIOTEKA: W epilogu swej książki pisze Pan, że w latach II RP mieliśmy do czynienia z ogromną ilością wydarzeń o tragicznych skutkach. W książce udało się przypomnieć zaledwie ułamek z nich. Czy podobnie jak w przypadku książek Leszka Adamczewskiego poświęconym katastrofom powojennym, bierze Pan pod uwagę opracowanie kolejnego tomu „Katastrof II Rzeczpospolitej”?

TOMASZ SPECYAŁ: Jeżeli będzie zainteresowanie czytelników, to jak najbardziej biorę pod uwagę kontynuację tego tematu. Mogę zdradzić, że mam już zgromadzone trochę nowego materiału, który na pewno będzie ciekawym uzupełnieniem pierwszej książki.

ZAPOMNIANA BIBLIOTEKA: Bardzo dziękuję za rozmowę.

 

Recenzja książki Tomasza Specyała „Katastrofy II Rzeczpospolitej”:

http://www.zapomnianabiblioteka.pl/2023/03/katastrofy-ii-rzeczpospolitej.html

 

 

„Łemkowie. Losy zaginionego narodu”

 

Marek A. Koprowski „Łemkowie. Losy zaginionego narodu”

 

„Łemkowie. Losy zaginionego narodu” Marka Koprowskiego to książka przybliżająca historię Łemków-Rusinów. Naród ten, żyjący od wieków w Karpatach, po przesiedleniu do ZSRR i na polskie Ziemie Odzyskane, utracił swoją ojczyznę. Owe „góry” są dla nich tym, czym dla Polaków Kresy − utraconą „Arkadią”, gdzie wszystko było lepsze, bo swoje.

Choć nadal istnieje szansa na renesans tej narodowości, wciąż napotyka ona liczne przeszkody. Ukraińcy starają się zukrainizować wszystko, co zawsze kojarzyło się z Łemkami. Uważają bowiem, że jest to co najwyżej grupa etniczna i miano narodu jej nie przysługuje. W swych staraniach osiągają jednak tylko częściowy sukces.

Książkę otwiera obszerny szkic historyczny dotyczący dziejów Łemków-Rusinów od połowy XIX w. do chwili obecnej. W odróżnieniu od dotychczasowych opracowań, opisujących temat Łemkowszyzny w sposób hermetyczny, naukowy, szkic ten napisany został niezwykle przystępnie. Nie traktuje Łemków i ich kultury wyłącznie jako folkloru, ciekawostki czy „resztki po wielonarodowej Rzeczypospolitej”.

Łemkowie są pełnoprawnym narodem o własnej, odrębnej kulturze i tożsamości. Są także narodem skrzywdzonym. Pomimo wierności Rzeczypospolitej, zastosowano wobec niego surowe reguły Operacji „Wisła” i potraktowano jak Ukraińców, którzy wspierali działania OUN-UPA. Tymczasem na środkowej i zachodniej Łemkowszczyźnie formacja ta żadnych wpływów nie miała.

Publikacja Koprowskiego zawiera również bezpośrednie relacje rodowitych Łemków − Teodora Gocza i jego żony Marii z Zyndranowej koło Dukli w Beskidzie Niskim. Opowiadają oni o historii swoich rodzin, miejscowości, gdzie przyszło im mieszkać, a także dziele ich życia − Muzeum Kultury Łemkowskiej. Młode pokolenia Łemków są z kolei reprezentowane w książce przez Bogdana Gambala, działacza „Ruskiej Bursy” w Gorlicach − odrodzonej instytucji służącej społeczności łemkowskiej.

Marek A. Koprowski – pisarz, dziennikarz i reporter. Niestrudzony tropiciel wciąż istniejących śladów polskości na dawnych Kresach II Rzeczpospolitej. Marek Koprowski jest jednym z najciekawszych polskich popularyzatorów historii.

Książka na stronie wydawcy:

https://replika.eu/tytul/lemkowie-losy-zaginionego-narodu

 

Wydawca: Replika

ISBN: 978-83-67639-38-5

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 256 + 40 foto

„Świat Słowian. Kultura, przyroda, duchowość”

 

Leonard J. Pełka „Świat Słowian. Kultura, przyroda, duchowość”

 

Unikatowe materiały o kulturze i wierzeniach dawnych Słowian autora książki ”Polska demonologia ludowa”!

Dr Leonard J. Pełka, niekwestionowany autorytet w dziedzinie badań nad słowiańszczyzną, oprócz pisania książek zajmował się również publicystyką. Niniejsza pozycja to zbiór jego tekstów, które w takiej formie ukazują się po raz pierwszy.

Przedmiotem prezentowanych rozważań są Słowianie i ich dziedzictwo. Autor porusza m.in. tematy rodzimowierstwa czerpiącego swoje religijne inspiracje nie tylko z wierzeń funkcjonujących wśród Słowian, ale też z późniejszych elementów folkloru ludowego, którego pierwotne elementy odnaleźć można w obrzędach dawnych pogan. Pełka porusza również problematykę ekofilozoficzną – pokazuje, jak nasze rodzime wierzenia ludowe kształtowały świadomość o ekosystemie i wpływały na postępowanie w tym zakresie.

Świat Słowian to pasjonująca i wnikliwa pozycja ukazująca ciekawe spojrzenie znawcy tematu na wiele aspektów kultury Słowian.

 

Książkę wstępem opatrzył uznany religioznawca i etnolog, profesor Andrzej Szyjewski.

 

Książka na stronie wydawcy:

https://replika.eu/tytul/swiat-slowiankultura-przyroda-duchowosc

Recenzje publikacji:

https://lubimyczytac.pl/ksiazka/5058853/swiat-slowian-kultura-przyroda-duchowosc

  

Wydawca: Replika

Seria: Wierzenia i zwyczaje

ISBN: 978-83-67639-22-4

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 304

„Łuny nad jeziorami”

 

Leszek Adamczewski „Łuny nad jeziorami”

Agonia Prus Wschodnich 

 

Dramatyczne, sensacyjne i tajemnicze wydarzenia z dziejów Prus Wschodnich w ostatnich miesiącach drugiej wojny światowej.

Autor pisze o zamachu na życie Adolfa Hitlera w mazurskiej Kwaterze Głównej Führera. Przedstawia przebieg panicznej ucieczki Niemców podczas srogiej zimy u schyłku wojny, kiedy wiosną 1945 roku przez Prusy Wschodnie przetoczył się walec dyszącej żądzą zemsty Armii Czerwonej. Po jej przemarszu pozostały stosy trupów, tysiące zgwałconych kobiet i setki spalonych miejscowości.

W swoim opracowaniu Adamczewski pisze o tych, jak i innych zdarzeniach z tamtego okresu, w tym o losach legendarnej Bursztynowej Komnaty.

 

Leszek Adamczewski – poznański pisarz i dziennikarz. Absolwent Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Autor ponad dwudziestu książek. Zadebiutował w 1992 roku Złowieszczymi górami i poruszonej w tej książce tematyce zagadkowych i tajemniczych wydarzeń z lat drugiej wojny światowej, w tym losów skarbów kultury, pozostaje wierny do dziś. Od 2009 roku współpracuje z Wydawnictwem Replika. Jego książki Zmierzch bogów w Posen, Łuny nad jeziorami i Klęska gauleitera zyskały nominacje do prestiżowych nagród regionalnych w Poznaniu i Olsztynie.

Książka na stronie wydawcy:

https://replika.eu/tytul/luny-nad-jeziorami-agonia-prus-wschodnich-3

 

Wydawca: Replika

ISBN: 978-83-67639-29-3

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 336 + 16 foto (kolor)

„Katastrofy II Rzeczpospolitej”

 

Tomasz Specyał „Katastrofy II Rzeczpospolitej”

Tragedie, wypadki i klęski żywiołowe, które wstrząsnęły przedwojenną polską

 

Kilka lat temu nakładem wydawnictwa Replika ukazały się dwie publikacje Leszka Adamczewskiego przypominające katastrofy i tragedie jakie wydarzyły się na ziemiach polskich po zakończeniu II wojny światowej[1]. Były to pierwsze książki zmarłego w ubiegłym roku autora związane z zagadnieniami innymi niż historia największego konfliktu zbrojnego w dziejach. Żyją jeszcze świadkowie, którzy pamiętają niektóre z wydarzeń opisywanych na kartach tych książek. Mgiełka tajemnicy osnuwa natomiast katastrofy, wypadki i klęski żywiołowe, które relacjonowała prasa w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Autorem, który postanowił ją rozwiać, i przybliżyć czytelnikom tragiczne epizody sprzed ponad 80 lat jest Tomasz Specyał.

 

Książka „Katastrofy II Rzeczpospolitej” składa się z ponad 20 obszernych rozdziałów. Otwiera ją opowieść odsłaniająca okoliczności powodzi w kopalni „Siersza” w Trzebini. W pierwszych dniach sierpnia 1922 roku, nad miastem, o którym i dziś jest głośno w mediach, przeszła potężna burza. Górnicy, którzy mieli przystąpić do pracy wiedzieli, że kopalnię zalewa woda, kierownictwo kopalni zbagatelizowało jednak sprawę. Mimo dość sprawnie i szybko przeprowadzonej akcji ratunkowej, w katastrofie zginęło ponad 30 górników. Niemal zapomniany już został dość niezwykły wypadek, który wydarzył się w trakcie uroczystych obchodów Święta Żołnierza Polskiego, jakie odbyły się w sierpniu 1922 roku w Pucku. Główną atrakcją uroczystości miał być pokaz strzelania bojowego z samolotu. Gdyby organizatorzy mogli przewidzieć jak zakończy się ów pokaz, punkt ten zapewne wykreśliliby z programu.

 

Tomasz Specyał w swej książce odsłania kulisy niosących śmierć i zniszczenie klęsk żywiołowych (wichur, powodzi i pożarów), katastrof komunikacyjnych (morskich, lotniczych i kolejowych), katastrof budowlanych a także tragedii spowodowanych przez niespodziewane działania sił natury, jak np. śmierć turystów w wyniku porażenia piorunem szczycie Giewontu. W oparciu przede wszystkim o materiały prasowe autor dokonał pieczołowitej rekonstrukcji dramatycznych zdarzeń. Podobnie jak dziś, przyczyną wielu tragedii było lekceważenie przepisów i obowiązków służbowych, niedbalstwo, brawura oraz rutyna. Epilogiem niejednej z opisywanych tragedii były rozprawy sądowe, w wypełnionych po brzegi publicznością salach.

 

Historie przedstawione w niniejszej publikacji zostały uszeregowane w porządku chronologicznym. Tomasz Specyał zdecydował się na przedstawienie wydarzeń, które jak sam przyznał uznał za najciekawsze i najbardziej spektakularne. Należy docenić skrupulatność i wytrwałość autora w wyszukiwaniu informacji, które posłużyły mu opracowania książki. Zdarzało się bowiem, że przedwojenni reporterzy pojawiali się na miejscu tragedii jeszcze przed przybyciem służb medycznych i policji, bywało jednak również tak, że na łamach ówczesnej prasy pojawiała się zaledwie kilkuzdaniowa wzmianka o wypadku bądź katastrofie. Nie powinno to dziwić jeśli spojrzymy na statystyki. W latach II RP w wypadkach lotniczych zginęło ponad 500 polskich lotników, a w katastrofach kolejowych śmierć poniosło ponad 6500 osób.

 

Jak więc widzimy wydarzenia opisane na kartach książki to zaledwie niewielki wycinek z katalogu katastrof, tragedii i nieszczęśliwych wydarzeń jakie wstrząsnęły przedwojenną Polską. Kto wie, być może podobnie jak w przypadku publikacji przypominających katastrofy odnotowane w Polsce po 1945 roku, również i tragiczne zdarzenia z lat II Rzeczpospolitej zostaną przypomniane na kartach co najmniej jeszcze jednego tomu. Polecam.

 

Tomasz Specyał – absolwent Wydziału Historii UAM w Poznaniu. Współautor książki Kryminalna historia Poznania. Za powieść Zatańczmy peyotl-stepa otrzymał wyróżnienie w Konkursie Literackim „Poznań to miasto-powieść”. Napisał scenariusze do filmów dokumentalnych: Pyrlandzki łącznik o życiu Mariana Spoidy i Dziki Zachód o zbrodniach Armii Czerwonej w okolicach Szczecinka.

 

Książka na stronie wydawcy:

https://replika.eu/tytul/katastrofy-ii-rzeczpospolitejtragedie-wypadki-i-kleski-zywiolowe-ktore-wstrzasnely-przedwojenna-polska

 

Wydawca: Replika

ISBN:  978-83-67295-70-3

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 352 + 16 foto (kolor)

---

[1] Książki Leszka Adamczewskiego: https://replika.eu/pisarz/leszek-adamczewski

„Słowiańskie baśnie i bajki”

 

Mieczysław Rościszewski „Słowiańskie baśnie i bajki”

 

Bogaty i pasjonujący zbiór baśni i bajek ludów słowiańskich. Słowianie, jak każda społeczność, mieli swoje legendy i podania, w których oprócz ludzi występowały smoki, diabły, czarownice, wodniki i zwierzęta mówiące ludzkim głosem. Słowiańskie baśnie i bajki zawierają 35 utworów pochodzących z różnych kręgów kultury słowiańskiej. Znajdziemy tu opowieści z wielu krajów, od Bałkanów po Europę Środkową. W książce nie brakuje elementów fantastycznych i zjawisk nadprzyrodzonych. Zebrane, przetłumaczone i wydane przez Bolesława Londyńskiego pod pseudonimem Mieczysław Rościszewski, w swoim założeniu miały nie tylko bawić, ale również uczyć i napominać, nawet jeśli czasami wiało z nich grozą.

 

Książka na stronie wydawcy:

https://replika.eu/tytul/slowianskie-basnie-i-bajki

 

Wydawca: Replika

Seria: Wierzenia i zwyczaje

ISBN: 978-83-67295-95-6

Rok wydania: 2023

Liczba stron: 224

„Szatan i demony”

 

„Szatan i demony”

Wyobrażenia starożytnych żydów i chrześcijan

 

Niezwykłe spojrzenie na demony – ich zachowanie, wygląd, pochodzenie oraz tajemnice, które je otaczają. Skąd wzięły się demony? Jakie miejsce przypisywały diabłu apokryfy tak Starego, jak i Nowego Testamentu? Jaką hierarchię nadawały demonom teksty biblijne i Ojcowie Kościoła? Kto był w stanie skutecznie z nimi walczyć? Na te i inne pytania nurtujące badaczy, mistyków i zwykłych ludzi, szukano odpowiedzi od zawsze.

Niniejsze opracowanie ukazuje wyobrażenia demonów, ich hierarchie i możliwości ingerencji w życie człowieka. Przedstawia postać naczelnego przywódcy sił ciemności zwanego Szatanem, Belialem, Mastemą lub Sammaelem. Autor omawia również chrześcijańskie utożsamianie demonów z bogami świata grecko-rzymskiego i ich kultem. Osobny rozdział poświęcił technikom ochrony przeciwko złym duchom, między innymi egzorcyzmom, modlitwie, stosowaniu amuletów i innych przedmiotów chroniących. W nawiązaniu do tego na kartach przewijają się także postaci słynnych egzorcystów oraz wątki dotyczące starożytnej magii. „Szatan i demony” to solidne kompendium wiedzy. Pozycja, która demonom przygląda się „z bliska”, ukazując je w pełnej niesamowitości krasie. Fragment wstępu

 

Aleksander R. Michalak – od kilkunastu lat zajmuje się badaniami nad historią i religią Bliskiego Wschodu – przede wszystkim nad judaizmem i wczesnym chrześcijaństwem. Doktor historii Uniwersytetu Gdańskiego oraz religii i teologii Trinity College w Dublinie. W prestiżowym wydawnictwie Mohr Siebeck opublikował książkę poświęconą koncepcji aniołów-wojowników. Publikował też artykuły z dziedziny demonologii i angelologii biblijnej. Wykładowca religioznawstwa (m.in. przedmiotu religijna mapa świata) i pracownik działu dokumentacyjnego w jednym z pomorskich muzeów. Stypendysta University of Notre Dame, Eberhard Karls Universität Tübingen oraz Albright Institute of Archeological Research w Jerozolimie. Prowadził również kwerendy badawcze w londyńskich National Archives, w jerozolimskiej bibliotece dominikańskiej École Biblique oraz USHMM w Waszyngtonie.

Książka na stronie wydawcy:

https://replika.eu/tytul/szatan-i-demony-wyobrazenia-starozytnych-zydow-i-chrzescijan

 

Wydawca: Replika

Seria: Wierzenia i zwyczaje

ISBN: 978-83-67295-73-4

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 370

„Niedźwiedź Wojtek”

 

Aileen Orr „Niedźwiedź Wojtek”

Niezwykły żołnierz Armii Andersa

 

Porywająca i pełna niezwykłego uroku, a co najważniejsze, prawdziwa historia jednego z najbardziej niezwykłych kombatantów II wojny światowej! Wojtek lubił zapalić, napić się piwa niczym prawdziwy żołnierz. Tyle że był ważącym 250 kg niedźwiedziem brunatnym.

Jako sierota trafił w szeregi Armii Andersa maszerującej w 1942 roku z Persji do Palestyny. Pierwotnie był maskotką, jednak wkrótce zaczął aktywnie włączać się w wysiłek bojowy swego oddziału. Podczas kampanii we Włoszech zapracował sobie nawet na miano prawdziwego żołnierza, posiadającego własny stopień i numer ewidencyjny. Od tego czasu symbolem 22. Kompanii Zaopatrzenia Artylerii 2. Korpusu, w której służył, stał się rysunek niedźwiedzia niosącego pocisk.

Po wojnie Wojtek, wraz z towarzyszami broni z 2. Korpusu, przybył do Berwickshire, gdzie został znaczącym członkiem lokalnej społeczności. Następnie przeniósł się do zoo w Edynburgu, ale jego emerytura nie upływała w ciszy i spokoju. Stanowiąc potężny symbol wolności i solidarności dla Polaków na całym świecie, wzbudzał ogromne zainteresowanie. Trwa ono zresztą do dziś, choć od śmierci Wojtka upłynęło już ponad pół wieku. Historię Wojtka uzupełnia epilog autorstwa Neila Aschersona, podkreślający zasługi Polaków w walce z III Rzeszą.

 

Źródło:

https://replika.eu/tytul/niedzwiedz-wojtek-niezwykly-zolnierz-armii-andersa-3

 

Wydawca: Replika

ISBN: 978-83-67295-71-0

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 312

 

 

„Pozagrobowe. Nawiedzone miejsca w Polsce”

 

Maciej Zdzienicki „Pozagrobowe. Nawiedzone miejsca w Polsce”

 

Podróżując po Polsce, można się zetknąć z niesamowitymi opowieściami o nawiedzonych miejscach. Według miejscowych duchy kryją się w okolicznych zamkach, pałacach, grodach, dworach, a także, oczywiście, na cmentarzach. Ile w tym prawdy?

Maciej Zdzienicki zgłębia temat najbardziej niezwykłych, nawiedzonych miejsc, nie omijając przy tym najciekawszych i owianych mroczną sławą zamków i dworów. Opisuje tajemniczą historię przeklętego wzgórza w Sławkowie; zapoznaje czytelnika z dziwnymi mocami i przebiegłymi widziadłami, które nękają bywalców doliny Prądnika; opowiada o upiorach w Lipowcu i zjawach snujących się nocami na zamku w Liwiu.

„Pozagrobowe. Nawiedzone miejsca w Polsce” to książka skłaniająca do przemyśleń nad nieznanymi dotąd możliwościami ludzkiego umysłu i wciąż niewyjaśnionymi zjawiskami z pozazmysłowego świata. Pozycja, która przybliża najciekawsze historie o zjawach i upiorach.

 

Sięgnij, jeśli się nie boisz.

Fascynująca historia zjaw i nawiedzanych przez nie miejsc.

 

Recenzja książki:

https://www.gloskultury.pl/polska-nawiedzona-maciej-zdzienicki-pozagrobowe-nawiedzone-miejsca-w-polsce

Źródło:

https://replika.eu/tytul/pozagrobowenawiedzone-miejsca-w-polsce

 

Wydawca: Replika

ISBN: 978-83-67295-49-9

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 256

„Pozagrobowe. Nawiedzone miejsca w Polsce”

 

Maciej Zdzienicki „Pozagrobowe. Nawiedzone miejsca w Polsce”

 

Podróżując po Polsce, można się zetknąć z niesamowitymi opowieściami o nawiedzonych miejscach. Według miejscowych duchy kryją się w okolicznych zamkach, pałacach, grodach, dworach, a także, oczywiście, na cmentarzach. Ile w tym prawdy?

Maciej Zdzienicki zgłębia temat najbardziej niezwykłych, nawiedzonych miejsc, nie omijając przy tym najciekawszych i owianych mroczną sławą zamków i dworów. Opisuje tajemniczą historię przeklętego wzgórza w Sławkowie; zapoznaje czytelnika z dziwnymi mocami i przebiegłymi widziadłami, które nękają bywalców doliny Prądnika; opowiada o upiorach w Lipowcu i zjawach snujących się nocami na zamku w Liwiu.

„Pozagrobowe. Nawiedzone miejsca w Polsce” to książka skłaniająca do przemyśleń nad nieznanymi dotąd możliwościami ludzkiego umysłu i wciąż niewyjaśnionymi zjawiskami z pozazmysłowego świata. Pozycja, która przybliża najciekawsze historie o zjawach i upiorach. Sięgnij, jeśli się nie boisz. Fascynująca historia zjaw i nawiedzanych przez nie miejsc.

Źródło:

https://replika.eu/tytul/pozagrobowenawiedzone-miejsca-w-polsce

Recenzje książki:

https://lubimyczytac.pl/ksiazka/5034772/pozagrobowe-nawiedzone-miejsca-w-polsce

 

Wydawca: Replika

ISBN 978-83-67295-49-9

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 256

„Mitologia słowiańska i polska”

 

Aleksander Brückner „Mitologia słowiańska i polska”

 

Kiedy umiera Swaróg, strzygi przemieniają się w puszczyka, a spocone Słońce idzie się wykąpać w Nawii – czyli w co wierzyli nasi pradziadowie.

Wiek XIX nazwać można złotym wiekiem slawistyki, rozumianej szeroko jako nauka o historii i kulturze Słowian. Jednym z najbardziej cenionych slawistów w Polsce i wielkim autorytetem w swojej dziedzinie był Aleksander Brückner. Jego mitologie: słowiańska i polska to napisane przepiękną polszczyzną książki, które opowiadają o tym, w co wierzono i w jaki sposób tę wiarę praktykowano ponad sto lat temu. Niniejsze wydanie zawiera obie te pozycje.

Perun, Swaróg, Weles. Bóstwa ruskie. Demonologia polska. Słowianie zachodni. Pogaństwo i chrześcijaństwo – to tylko niektóre zagadnienia, jakie porusza Brückner. Koncentrując się na Polsce, opowiada o rodzimych upiorach i wilkołakach, Piaście, Popielu i Wandzie, ale również o siłach nieczystych, z jakimi niegdyś się mierzono. Nie pomija także wierzeń ludowych.

 

Mitologia słowiańska i polska, choć powstała na początku XX wieku, do dziś traktowana jest jako jedna z najważniejszych pozycji w temacie słowiańskich wierzeń. To solidne kompendium wiedzy, docenione zarówno przez pasjonatów, jak i znawców tematyki.

Źródło:

https://replika.eu/tytul/mitologia-slowianska-i-polska

 

Wydawca: Replika

Seria: Wierzenia i zwyczaje

ISBN: 978-83-67295-48-2

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 352

„Wołyń zapomniany”

 

Marek A. Koprowski „Wołyń zapomniany”

Tragiczne losy Polaków na sowieckiej Ukrainie

 

Dzieje Polaków na Wołyniu to nie tylko historia ukraińskich rzezi. To zdecydowanie dłuższa i bogatsza epopeja pisana potem i łzami. Pisana krwią zamordowanych przez władze sowieckie w podziemiach odebranego wiernym kościoła w Połonnem. Tych, którzy podczas zesłania trudzili się w kazachskich kopalniach, i łzami tych, którzy potracili rodziny w wyniku Wielkiego Głodu oraz licznych represji.

Dzieje Wołyniaków to historia heroizmu prostych ludzi i cichego bohaterstwa duchownych, którzy w czasach sowietyzacji i ateizacji, ryzykując życie za rodaków i wiarę, umacniali na Ukrainie Kościół katolicki i poczucie przynależności do narodu polskiego. Od Wielkiego Głodu lat trzydziestych i przymusowej kolektywizacji, przez zsyłki do łagrów i wywózki na Daleki Wschód, aż po bestialstwa banderowców oraz represje ze strony Sowietów, Polacy na Wołyniu robili wszystko, by ocalić własną tożsamość narodową oraz wychować w wierze katolickiej i poszanowaniu polskich tradycji następne pokolenia, które także nie powinny zapomnieć o swoich korzeniach.

Choć po upadku ZSRR represje ustały, dla Polaków mieszkających na Wołyniu batalia o polskość i Kościół katolicki na Ukrainie się nie zakończyła. Nadal walczą o swobodne kultywowanie tradycji, nauczanie języka ojczystego czy jego obecność w liturgii. Robią, co mogą, by ocalić od zapomnienia tragiczną opowieść o poległych. Opowiadają o przeszłości, gdyż wiedzą, że w obliczu historii każdy, kto milczy na ten temat, jest po prostu zdrajcą.

 

Marek Koprowski jest jednym z najciekawszych polskich popularyzatorów historii. „Do Rzeczy”

 

Źródło:

https://replika.eu/tytul/wolyn-zapomnianytragiczne-losy-polakow-na-sowieckiej-ukrainie

 

Wydawca: Replika

ISBN: 978-83-67295-39-0

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 552

„Rytuały, obrzędy, święta”

 

Leonard J. Pełka „Rytuały, obrzędy, święta”

Od czasów słowiańskich po wiek XX

Nieprzebrane źródło pasjonującej wiedzy na temat obrzędowości i świąt na ziemiach polskich. Przed wiekami ludzie wierzyli, że żelazo odstrasza istoty duchowe, dlatego na stole wigilijnym nie kładli żadnych żelaznych przedmiotów. Wiosną gromadzili się nad rzeką, by topić zimę-śmierć pod postacią słomianej kukły. Obrzęd ten przetrwał do dziś jako topienie marzanny. Z kolei Zielone Świątki w XV wieku były świętem ostro krytykowanym – jeden z ówczesnych kaznodziejów mocno gorszył się faktem, że stare kobiety i dziewczęta chadzają w te dni nie do kościoła, lecz na tańce. I to nie po to, by wzywać imienia Pana Boga, lecz diabła!

 

W Rytuałach, obrzędach, świętach Leonard J. Pełka przedstawia najważniejsze polskie zwyczaje rodzinne, kultywowane dorocznie od czasów prasłowiańskich do końca wieku XX. Uwzględnia ich typologię, opisuje rodowody oraz ścieżki przeobrażeń obrzędowości polskiej. Omawia także funkcje społeczne obrzędów i świąt. Z wielką pieczołowitością przedstawia tradycje ludowe, szlacheckie i mieszczańskie, nie zapominając przy tym o współczesnych rytuałach i świętach.

 

Źródło:

https://replika.eu/tytul/rytualy-obrzedy-swieta-od-czasow-slowianskich-po-wiek-xx

Recenzja publikacji:

https://lubimyczytac.pl/ksiazka/rytualy-obrzedy-swieta-od-czasow-slowianskich-po-wiek-xx/opinia/71528031

 

Wydawca: Replika

Seria: Wierzenia i zwyczaje

ISBN: 978-83-67295-19-2

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 256

„Obrońcy Wołynia”

 

Marek A. Koprowski „Obrońcy Wołynia”

 

Członkowie polskiej konspiracji na Wołyniu występowali w obronie zagrożonej ludności, przeciwko mordom i masowej eksterminacji. O polską rację walczyło wielu bohaterów. Nie wolno pozwolić, aby ich imiona zatarły się w pamięci. Zorganizowany opór wobec okupanta pojawił się na Wołyniu już w kilka tygodni po zajęciu tego terenu przez Sowietów. Samodzielne grupy konspiracyjne składały się najczęściej z młodych, niedoświadczonych zapaleńców, dlatego Sowieci rozbijali je bez trudu. Kierownictwo polskiego podziemia nie pozostawiło biegu spraw samemu sobie. Związek Walki Zbrojnej skierował na Wołyń oficera mającego zmontować tam siatkę organizacyjną. Ją również rozbito bardzo szybko, a Sowieci dokonali masowych aresztowań, zatrzymując ponad dwa tysiące osób. Utrudniło to niezmiernie zbudowanie struktur konspiracyjnych po wkroczeniu Niemców. Brakowało zwłaszcza osób mających jakiekolwiek doświadczenie wojskowe.

Co prawda Komenda Główna ZWZ-AK powołała tam do istnienia struktury „Wachlarza”, miał też powstać Okręg AK, ale wszystko skończyło się gigantyczną „wsypą” i aresztowaniem kolejnych dwustu członków konspiracji, co ponownie ogromnie ją osłabiło. Funkcjonująca na tych terenach administracja cywilna pozbawiona była zaplecza wojskowego. W efekcie, wobec narastającej agresji ze strony Ukraińców, niektórzy Wołyniacy zaczęli tworzyć samorzutne oddziały samoobrony. Były one zalążkiem legendarnej 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK – formacji stanowiącej absolutny fenomen nawet w skali Polskiego Państwa Podziemnego. Pamiętając, że historia poznawana przez pryzmat indywidualnych ludzkich losów, jest ciekawsza od narracji ogólnej, niniejsza książka przybliża kilkunastu bohaterów, którzy trwale zapisali się w dziejach Wołynia. Praca ta oparta jest na ich osobistych wspomnieniach i relacjach, a także na dokumentach i innych opracowaniach. Są to zarazem dzieje polskiego oporu wobec trzech wrogów: Sowietów, Niemców i Ukraińców.

 ---

Marek A. Koprowski - pisarz, dziennikarz, historyk zajmujący się losami Polaków. Plonem jego wypraw i poszukiwań jest wiele książek, z czego kilkadziesiąt ukazało się nakładem Wydawnictwa Replika. Za serię książek pod wspólnym tytułem Wołyń otrzymał Nagrodę im. Oskara Haleckiego w kategorii „Najlepsza książka popularnonaukowa poświęcona historii Polski w XX wieku”. Jest też laureatem nagrody „Polcul – Jerzy Boniecki Foundation” za działalność na rzecz utrzymania kultury polskiej na Wschodzie.

Źródło:

https://replika.eu/tytul/obroncy-wolynia

 

Wydawca: Replika

ISBN:  978-83-67295-04-8

Rok wydania: 2022

Liczba stron: 344