Ben Zion Wacholder „Wspomnienia”
BOŻnica. Biblioteka Ożarowa Żydowskiego. Tom I
"Wspomnienia" Ben Ziona
Wacholdera to jedyne znane świadectwo ocalonego z Zagłady społeczności
żydowskiej Ożarowa, która miała miejsce w październiku 1942 roku. Wówczas
wywieziono do Treblinki lub zamordowano na miejscu 72% mieszkańców Ożarowa. Ben
Zion Wacholder urodził się 23 września 1921 roku jako drugie dziecko w rodzinie
Pinchasa Szlomo Wacholdera i Fejgi z d. Lederman. Rodzina mieszkała przy
głównej ulicy w Ożarowie – Alei 3 Maja 23/2. Ojciec Ben Ziona był jednym z
najbardziej utalentowanych talmudystów mieście. Często widywano go
przesiadującego przy podokiennym stole i studiującego święte księgi. Jego żona
zajmowała się sprzedażą mleka i sera, które dostarczała swoim żydowskim
klientom, wcześniej kupując je od polskich rolników. Mimo to, sytuacja
materialna rodziny była trudna. Pomimo całych dni Pinchasa spędzanych na
modlitwie, dobry Pan nigdy nie zsyłał z nieba wystarczająco dużo, aby nakarmić
jego trójki dzieci, z których najstarszą była dziewczynka o imieniu Hendel.
Była wyjątkowo zdolnym dzieckiem. Autor wspomina, że osiągała dobre wyniki w
nauce jidysz, polskiego czy hebrajskiego. Ojciec kształcił ją w Talmudzie, a
fakt, że razem z nim rozwiązywała spory, paradoksalnie wywoływał w nim ogromny
żal: Z taką talmudyczną wiedzą Reb Pinchas żałował, że nie jest chłopcem,
który pewnego dnia mógłby zostać rabinem.
Ben Zion, jak sam wspomina, był
trudnym dzieckiem. Ukończył 5 klas elementarnej szkoły publicznej w Ożarowie
(powtarzał drugą i piątą klasę), po czym rozpoczął edukację religijną w
jesziwie w Ostrowcu Świętokrzyskim, ale po kilku miesiącach przeniósł się do
jesziwy Bejs Josef w Końskich. Następnie kontynuował edukację w jesziwie
Ohel Tora, założonej przez Elchanana Wassermana w Baranowiczach (do 1945 roku
miasto leżało w Polsce, obecnie na Białorusi). Powrócił do Ożarowa już po
wybuchu wojny. Razem z rodziną podjął decyzję o swojej ucieczce z getta. Udało
mu się tego dokonać na chwilę przed likwidacją getta. Przeżył dzięki kenkarcie
i fałszywemu świadectwu chrztu, a po ucieczce pracował w obozie pracy aż do
wyzwolenia. Po wojnie wyemigrował do Wuppertalu, później do Paryża, następnie
do Bogoty w Kolumbii, a stamtąd w 1947 roku do Stanów Zjednoczonych (dzielnica
Wiliamsburg na nowojorskim Brooklynie). Dnia 7 września 1952 roku poślubił Touby
z d. Kamil (zm. w grudniu 1990), z którą miał czworo dzieci: Nina, Sholom (zm.
2015), David i Hannah. Po śmierci Touby ożenił się ponownie. Jego druga żona
Elizabeth Joanne Krukowski – również ocalona z Holokaustu – zmarła w 2004 roku.
Pożydowska zabudowa przy głównej ulicy Ożarowa.
Lata 50 XX wieku.
W 1951 roku zdobył bakalaureat z
literatury angielskiej na Yeshiva University, otrzymał również ordynację
rabinacką. Doktorat uzyskał dziewięć lat później na Uniwersytecie
Kalifornijskim w Los Angeles na podstawie rozprawy poświęconej Mikołajowi z
Damaszku [publikację Nicolaus of Damascus, Berkeley i Los Angeles 1962
zadedykował pamięci swojej rodziny: Dedicated to the memory of Sarah
Hendil, my sister, Pinhas Shelomoh, my father, Feiga, my mother, Aharon, my
brother, Shifra, my sister, who, together with the entire Jewish community of
Ozarow, Poland, were carried away to an extermination camp, October, 1942. W
1963 roku został wykładowcą Hebrew Union College - Jewish Institute of Religion
Cincinnati w Ohio. Jednak znany szerszemu gronu stał dzięki publikacji
odczytanych zwojów znad Morza Martwego. Dokonał tego razem ze swoim doktorantem
Martinem Abeggiem. Świat akademicki okrzyknął ich „wyzwolicielami zwojów”, a
prasa chwaliła za wydobycie na światło dzienne skarbu, który jest własnością
cywilizacji, a nie wyizolowanej grupki uczonych. „Wyizolowana grupka”
okrzyknęła ich złodziejami i zdrajcami. Wkład Wacholdera w rozwój badań nad
zwojami qumrańskimi jest nie do przecenienia, nie tylko ze względu na jego
publikacje, ale także na popularyzację i udostępnienie szerszemu gronu uczonych
zwojów z IV groty. Z okazji jego siedemdziesiątych urodzin wydano dedykowaną
jego pamięci monografię wieloautorską pod znamiennym tytułem Pursuing the
Text. Jego ostatnia publikacja na temat nowego Dokumentu Damasceńskiego ukazała
się w 2007 roku. W 2009 roku The American Jewish Archives Journal poświęcił
ponad stu stronicowy artykuł również jego wieloletnim badaniom, które prowadził
mimo doskwierających mu problemów ze wzorkiem, spowodowanych wydarzeniami z
okresu II Wojny Światowej. Zmarł 29 marca 2011 roku w domu swojej córki Niny w
Nowym Jorku. Został pochowany na Cmentarzu Erec ha-Chaim w Bejt Szemesz blisko
Jerozolimy.
Wspomnienia Ben Ziona z czasów
wojny nigdy nie zostały ukończone. Opublikowane przez jego wnuczkę Shifrę
Goldenberg dwa rozdziały również nie są pełnym opisem tamtych wydarzeń.
Wacholder rozpoczął pracę nad nimi pod koniec XX wieku. Początkowo spisywał je
ręcznie, później kontynuował przy użyciu komputera. W wyniku kradzieży sprzętu
zachowały się jedynie ręczne notatki z tekstem pierwszego i niedokończonym
drugim rozdziałem. Obraz Ożarowa jaki w nich kreśli dostarcza informacji na
temat wydarzeń początku II Wojny Światowej, trzech kolejnych lat jej trwania
czy wreszcie okresu likwidacji getta. To także opis wewnętrznych doświadczeń,
retrospekcja tamtego, traumatycznego okresu w życiu. W obliczu szczątkowych
świadectw byłych żydowskich mieszkańców Ożarowa ranga tych wspomnień domaga się
publikacji i przedstawienia szerszemu gronu. Żadne z żydowskich świadectw
byłych mieszkańców Ożarowa – ocalonych z Holokaustu – nie zostało jeszcze
opublikowane w całości w języku polskim.
Celem projektu jest poszukiwanie,
tłumaczenie, opracowanie oraz publikowanie w formie drukowanej wspomnień Żydów
pochodzących z Ożarowa – małego żydowskiego miasteczka, które było. Logo
BOŻnicy bezpośrednio odwołuje się do wyglądu synagogi sprzed wojny. Czerwone
drzwi wejściowe oraz kropka na końcu akronimu mają być symbolem przelanej krwi,
oznaczając koniec wielowiekowej obecności Żydów w miasteczku. Słowo „biblioteka”
jest odwołaniem do bejt ha-midraszu, w którym chłopcy i mężczyźni prowadzili
swoje studia talmudyczne. Ma być również zaproszeniem do poznania historii
żydowskiej społeczności (co określa rozwinięcie nazwy serii), która przez
długie lata stanowiła znaczny procent mieszkańców Ożarowa. Do wspomnień o
porozrzucanych w czasie likwidacji getta menorach odwołuje się grafika na
szarej okładce, której barwa jest symbolem tego, co nieoznaczone, pośrednie,
mediacyjne. Na tym tle czerwieni się kwiat siedmioramiennej rośliny,
biblijnego Ec ha-Chajim (hebr., „Drzewo Życia”), którego owoce miały
zapewniać nieśmiertelność. Metaforycznie zapala się również jedna ze świec
menory, stając się znakiem pamięci o konkretnej postaci. Bogata tradycja
Ożarowa domaga się upamiętnienia i udostępnienia obecnym oraz przyszłym
pokoleniom. Przedstawienie konkretnego świadka historii i jego osobistych losów
ma na celu poznanie dawnej społeczności miasta, ale także przeciwdziałanie
przejawom nieufności, pogardy i wrogości wobec siebie nawzajem. Ma być zatem
krokiem w kierunku nawiązania i podtrzymywania dialogu międzykulturowego oraz
międzyreligijnego. Celem pośrednim jest również ułatwienie dotarcia do potomków
ożarowskich Żydów poprzez ukazanie lokalnej pamięci o ich przodkach. A także
budowanie nowego pokolenia, które stając w obliczu prawdy o przeszłości, uczyni
dialog i chęć wzajemnego zrozumienia wartością nadrzędną wobec ustaw i
politycznych nawałnic.
Źródło:
Wydawnictwo: Fundacja im. Świętej Królowej Jadwigi
Seria: BOŻnica. Biblioteka Ożarowa Żydowskiego
ISBN: 978-83-951289-1-2
Rok wydania: 2018
Liczba stron: 184
